Mijn betovergrootmoeder Adriana Rijk wordt op 2 september 1832 geboren in Ovezande, een dorpje in Zuid-Beveland. Ze helpt haar vader - een landbouwer - mee op de boerderij, totdat haar jongere broers en zussen oud en sterk genoeg zijn om haar taken over te nemen, en wordt dan dienstbode.
Ze is 26 als ze in Goes aan de slag gaat bij een manufacturier. Een jaar later keert ze terug naar Ovezande, zwanger van haar baas. Op 9 januari 1860 wordt mijn overgrootvader geboren: Jan Rijk, een bastaardkind. Op zijn geboorteakte staat bij vader N.N.
Wie was hij, de man die Adriana bezwangerde?
Ik wil het weten. Het is uit nieuwsgierigheid - wat was dan mijn achternaam geweest? - maar ook een vorm van gerechtigheid - welke lummel bezwangerde die arme boerendochter en stuurde haar met haar dikke buik naar het Katholieke Ovezande terug?
Nelleke Noordervliet omschrijft de status van een dienstbode in 'Altijd roomboter' als volgt:
130.000 meisjes van eenvoudige komaf
verleenden hun diensten aan zo’n 7% van de huishoudens. Het was een
vorm van slavernij. Een dienstmeid had veel plichten, maar nauwelijks rechten. Haar juridische status was huisgenoot en als zodanig was de
meid ondergeschikt aan het gezinshoofd. Van een geschreven arbeidscontract was
geen sprake.
Dienstboden waren in hun armoe vaak maar een stap verwijderd
van het bredere pad der prostitutie. Ze werden zwanger gemaakt door de heren of
zonen deze huizes, maar het was bij wet verboden onderzoek te doen of laten
doen naar het vaderschap met als doel de vader tot onderhoud te verplichten.
Rond de vaderschapskwestie werd een juridisch steekspel opgevoerd, bedoeld om
de verwekker uit de wind te houden, bedoeld om de man te vrijwaren van zijn
schuld aan de prostitutie. Niet zijn geilheid was het, maar haar veilheid.
Ik wil het weten.
 |
| Dienstbode - Isaac Israëls |
De naam Knitel kom ik tegen in oude familiepaperassen, maar er staat verder niets bij. Mijn overleden tante schreef ooit de naam Stieger op, met daarachter de zin 'Is dit de vader van opa.' (maar zonder vraagteken, dus wist ze het of dacht ze het alleen maar...).
- Zowel meneer Knitel als meneer Stieger waren manufacturier in Goes toen Adriana zwanger raakte. Tot zover klopt het.
- Meneer Knitel was weduwnaar en 55 jaar.
- Hij had drie zonen, tussen de 19 en 24 jaar oud.
- Die zonen werden alledrie op 19 jarige leeftijd ingeloot voor 5 jaar dienstplicht.
- Meneer Stieger was 23 jaar en trouwde 4 jaar later in Delft.
Verder niets. Dus nu zit ik al de hele tijd te gissen. Was het weduwnaar Knitel, die dolgraag de plaatselijke politiek in wou en in allerlei raden en besturen zat, dus dat bastaardkind echt niet kon gebruiken? Was het een van zijn zonen, die vijf jaar lang de Nationale Militie moest gaan dienen of juist daar net klaar mee was? Of was het toch Stieger? De naam die mijn tante opschreef.
Ik wil het weten.
Mijn eigen whodunnit in de familie.
Ik moet het weten.
Het gemeentearchief in Goes kan me hopelijk helpen. Ik ga er binnenkort naar toe, lekker bladeren in stoffige bevolkingregisters. Ondertussen oefen ik alvast mijn echte naam: Maria Stieger, of Maria Knitel.
(Hè nee, dat klinkt helemaal niet. Ik blijf gewoon Rijk hoor, waar ik ook op stuit.)
Ik ontdekte dat mijn overgrootmoeder een rasfeministe was. In 1901 verliet ze - zwanger en met drie kinderen - haar man en duwde er een echtscheiding doorheen, om een winkeltje te beginnen in fournituren.
